Osmanlı’da basın Batıda olduğu gibi halkı siyasal, sosyal ve ekonomik olaylar bağlamında aydınlatmak, kamuoyuna bilgi vermek gibi toplumda duyulan istek ve ihtiyaçlardan değil, yönetimin yaptığı ıslahat ve işleri aracısız olarak halka duyurma misyonuyla oluşup, gelişmiştir.
Osmanlı uzun süredir merkeze ilişkin uyguladığı ıslahatların artık taşrada da uygulanmasını istiyordu. Bu istek çerçevesinde Tanzimat’ın ilanını takiben, Sultan I. Abdülaziz döneminde, 7 Kasım 1864’te mahalli idarelerle ilgili bir nizamname ile eyalet sistemi kaldırılarak vilayet sistemi getirilmiştir. Kuşkusuz bu sürecin önemli aşamalarından birisi de 1861 tarihli Lübnan Nizamnamesi ile başlayan, 1864 Tuna, 1867’de Erzurum Vilayeti Nizamnamesi ile devam eden ve 1871 yılında genel bir uygulama alanı kazanan İdâre-i Umûmiye-i Vilâyet Nizamnamesi olacaktır.
Yeni vilayet nizamıyla Osmanlı yönetimi; merkezin denetiminde taşrada yetkileri arttırılmış, iyi işleyen, çoğulcu bir mahalli idare kurmayı, Batı tarzı bir yönetim sistemi kurmak için hukuki ve idari yapıyı birbirinden ayırmayı ve devletle her kesimden halkın tebaa bilinciyle refahını, barışını ve birliğini elde etmeyi amaçlamaktaydı. Bu hedefin gerçekleştirilmesi için vilayet gazeteleri önemli bir araç olarak görülmüştür. Bu bağlamda da ilk vilayet gazeteleri Beyrut’ta Hadika-al Ahbar (1860), Tuna’da Tuna (1865), Şam’da Suriye (1865), Trablusgarb’da Trablusgarb (1866) ve Erzurum’da Envar-ı Şarkiyye (1867) isimleriyle yayın hayatına başlamışlardır. Daha sonra ise Osmanlı’nın tüm vilayetlerinde vilayet gazeteleri çıkarılmıştır.
Gazete Tanıtım ve İçeriği ‘Doğu’nun Nurları/Işıkları’ anlamına gelen Envar-ı Şarkiyye, Osmanlı modernleşmesinin taşra ayaklarından biri olarak, Vilayetler Kanunu’nun ilanından sonra, 5 Temmuz 1867’de vilayet gazetesi olarak yayın hayatına başlamıştır.
Haftada bir kez çıkarılan gazete 30x40 cm ebadında 4 sayfa, 3 sütun olarak saman kâğıdına basılmıştır. İlk iki sayfası Arapça harflerle, 3 ve 4. sayfaları ise Ermenice harflerle Türkçe olarak yayınlanmıştır. Ermeni harfleriyle çıkan sayfalar Arapça harflerle çıkan ilk iki sayfanın aynısıdır. Gazetenin Ermenice nüshası Osmanlı için özellikle Ermeni ulusalcılığı ve Rusya’nın bölgedeki Ermenileri etkileme faaliyetlerini minimize etmek için büyük önem taşımaktadır. 1905’te gerçekleşen Abdülhamid’e suikast girişiminden sonra Ermeni harflerle olan sayfalar kaldırılmıştır. 1916 Rus işgaline kadar aralıksız olarak yayınlanan gazete, bu tarihte şehri işgal eden Rusların, baskı makinesini askeri baskı işlerinde kullanmak üzere, Erzurum’un bir ilçesi olan Hınıs’a götürmesinden dolayı, baskıya ara vermiştir. İki yıllık mecburi aradan sonra 1917’de Rusların Erzurum’dan çekilmesi ve Kâzım Karabekir Paşa’nın baskı makinesini geri getirtmesiyle birlikte gazete yeniden basılmaya başlamıştır. 1928’de yeni harflerin kabulüyle birlikte genel anlamda ülke genelinde matbaa işlerindeki durgunluk Envar-ı Şarkiyye’yi de etkilemiş, gazete daha sonra Cumhuriyet yıllarında ismi değiştirilerek Erzurum adıyla yeniden basılmaya başlanmıştır. 1964’te ise tamamen kapatılmıştır.
Gazetede, konu başlıkları hariç, diğer metinler aynı puntoda yer almış, ayraç, tırnak ve soru işaretleri dışında herhangi bir noktalama işareti kullanılmamıştır. Bu durum günümüz okuyucusu için okumayı zorlaştırmış olsa da, Osmanlı’da halk dili ile yönetim dili arasındaki fark düşünüldüğünde, gazetede, halkın anlayabilmesi için, yalın bir dil kullanma çabasının olduğu görülmektedir. Dizgi ve baskı yönünden dönemin İstanbul gazeteleriyle hemen hemen aynı görünüme sahip olan Envar-ı Şarkiyye’nin bir nüshası 60 para olarak satışa çıkarılmıştır. Aboneleri için ise bir yıllığına 60, altı aylığına ise 35 kuruş fiyat biçilmiştir. İlanların her satırı için ise 5 kuruş alınacağı ifade edilmiştir. Ayrıca abonelerden posta ücreti olarak her bir ay için 1 kuruş alınacağı, başlık altı yazısında, duyurulmuştur.
Gazetenin tirajı hakkında somut herhangi bir bilgiye sahip olmamakla birlikte Cemalettin Server Revnakoğlu baskı sayısının iki bin civarında olduğunu ifade etmiştir. İncelenen nüshalarda gazetenin baskı sayısına yönelik herhangi bir bilgiye rastlanılmamıştır. Ancak 8 sancak ve 83 vilayete gönderildiği ve buradaki asker, hekim, öğretmen gibi devlet memurlarının abone olduğu ve diğer vilayet gazetelerine iletildiği göz önüne alındığında, gazetenin tirajının iki binin de üzerinde olduğu söylenebilir. Üstelik Envar-ı Şarkiyye’nin basıldığı makine, günlük 4-5 bin gazete basacak kapasiteye sahiptir.
İncelenen nüshalar çerçevesinde, Envar-ı Şarkiyye’nin içeriğinin zamanla siyasi tarih, ekonomi, kültürel, sosyal ve her türlü toplumsal konuyu içeren geniş bir yelpezade yapılandığı söylenebilir. Örneğin gazetede resmi tebliğler ve atamalar gibi devletin resmi haberlerinin yanında bölgedeki çeşitli asayiş olayları, ekonomik ve sosyal alanda meydana gelen gelişmeler, çeşitli ilanlar, İstanbul ve Batı basınından alınan ulusal ve uluslararası haberler yer almaktadır.
Gazetenin içeriği genel olarak ‘Havâdis-i Dâhiliye’, ‘Havâdis-i Hariciye’, ‘Mevadd-ı Husûsiye’, ‘Mevadd-ı Umûmiye’ ve ‘İlânat’ başlıklarından oluşmuştur. Havâdis-i Dâhiliye genel başlığında alt başlıklar olarak ‘Mevadd-ı Husûsiye’, ‘Mevadd-ı Umûmiye’ kullanılmıştır.
Mevadd-ı Husûsiye başlığı altında genelde merkez ve vilayet yönetiminin faaliyetleri, asayiş olayları, ekim-dikim zamanları ve yöntemleriyle, iklim ile ilgili haberler yer almaktadır. Mevadd-ı Umumiye başlığında ise genelde ‘Tevcihat-ı Mülkiye’, ‘Tevcihat-ı İlmiyye’ ve ‘Tevcihat-ı Askeriye’ gibi alt başlıklarla imparatorluğun Erzurum vilayeti dışındaki diğer vilayetlerindeki idari ve askeri haberler bulunmaktadır. Bunlar belli başlı atamalar, azil ve nişan itasına dair bilgilerle, nazırlık, valilik, mutasarrıflık ve sefirlik gibi üst düzey devlet görevlilerinin yeni vazifelerini ya da aldıkları nişan haberlerini kapsamaktadır. Bunların dışında diğer vilayetlerdeki asayiş vakaları, afet haberleri, hastalık, yangın ve imar faaliyetleri gibi olaylar da Havâdis-i Dâhiliye başlığı altında yer bulmuştur. Havâdis-i Hariciye bölümünde ise Osmanlı sınırları dışındaki devletlerle ilgili haberler ve yabancı devlet adamların ülke ziyaretleri ve açıklamaları okuyucuya duyurulmuştur. İlânat bölümü de, resmi duyuruların yanı sıra özel sektörün ve şahısların ilanlarını içermektedir.
Havâdis-i Dahiliye Mevadd-ı Umûmiye ve Mevadd-ı Hususiye başlıkları Havâdis-i Dâhiliye başlığı içinde yer almıştır. Saray faaliyetleri, Vilayet merkezindeki İdare Meclisi, Vilayet Umum Meclisi, sancak merkezlerinde Meclis-i İdare, kaza merkezlerindeki idare, Belediye Meclisleri, Mahkeme-i Ticaret ile her köy ve mahallede oluşturulan İhtiyar Meclislerinin faaliyetleri gibi yazılar Mevadd-ı Hususiye başlığı altında duyurulmuştur. İncelenene sayılar çerçevesinde gazetede en fazla yer kaplayan kısmın bu bölüm olduğu tespit edilmiştir. Devlet büyüklerinin konuşmaları, mütaalaları ve yazıları bazen üç sütuna birden verilmiştir.
Havâdis-i Hariciye Havâdis-i Hariciye bölümünde dış devletlerin Osmanlı ile ilişkileri, devlet yöneticilerinin Osmanlı ziyaretleri gibi haberlerin yanı sıra ilginçliğiyle dikkat çeken ciddiyetten uzak haberler de yer almıştır.
İlânat Hemen her sayıda yer alan ilanların büyük bir bölümü resmi niteliktedir. Doğu Anadolu’da Osmanlı-Rus sınırında, Erzurum ve Kars’ta Kırım Savaşı sonrasında yeniden inşa ve takviye edilmeye başlanan tabya ve istihkamların tamamlanmasında hissedilen maddi sıkıntıyı aşmak için halkın yardımı gerekli olduğu düşünüldüğünden, halkı bağışta bulunmaya motive etmek için dönem dönem yardım edenlerin isimleri ve bağış miktarları gazetede ilan edilmiştir.
Sonuç Envar-ı Şarkiyye her şeyden önce yayınlandığı dönemin sosyal, siyasal ve kültürel yaşamına ilişkin son derece önemli verileri barındıran önemli bir bilgi kaynağıdır. Bu özelliği Envar-ı Şarkiyye’yi sosyal bilimciler için değerli kılmaktadır. Envar-ı Şarkiyye’yi basın tarihi açısından önemli kılan şey ise, onun Anadolu basınının başlangıç noktası olmasıdır.
Envar-ı Şarkiyye’nin Doğu Anadolu Bölgesi açısından vurgulanması gereken önemlerinden birisi de Erzurum ve çevresinde kendinden sonra kurulacak gazetelere bıraktığı teknik altyapını mirasının yanında, henüz olgunlaşmamış olsa da bir gazetecilik kültürü oluşturmasıdır. Bu bağlamda Envar-ı Şarkiyye bölgede daha sonra yayın hayatına başlayan gazeteler için bir okul vazifesi görerek, gelecekteki fikir adamı ve gazetecilerin yetişmesine de zemin hazırlamıştır.
İncelenen nüshalar çerçevesinde yayınlandığı bölgenin haber ve sorunlarına öncelik verdiği görülen Envar-ı Şarkiyye, şehir ve civarındaki olayları, sorunları ele almış, ayrıca merkez ve diğer vilayetlerinin gazetelerinden alıntılar da yaparak halkı bilgilendirme ve eğitme işlevi görmüştür. Gazetenin resmi faaliyetleri duyurmanın yanında, işlevi ve amacının bölge insanını kendi sorunlarından haberli kılmak ve bir anlamda yönetime katılmalarını sağlamaktır. Yayın hayatını uzun süre devam ettirmiş olması, anlaşılır dili ve ikibinlere çıkan tirajıyla Envar-ı Şarkiyye’nin, yayınlandığı dönem için, başarılı bir gazetecilik sergilediği söylenebilir.