Erzurum Mecidiye Tabyası ve Yeniden İşlevlendirme Projesi
Erzurum Anadolu’nun kale kentlerindendir. Erzurum ve çevresinde ki Osmanlı Dönemi’ne ait askeri yapılar hakkında, kapsamlı analiz ve yeniden işlevlendirmeye yönelik araştırmalar, tarih ve kültür turizminin ön plana çıkmasıyla daha önemli hale gelmiştir. Bu çalışmada, Erzurum ve çevresindeki Osmanlı dönemine ait askeri yapıların tarihi ve kültürel sürdürülebilirliğine katkı sağlamak amacıyla Erzurum’da bulunan en eski tabya yapısı olan Mecidiye Tabyası incelenmiştir.

Tabyalar
Tabya yapıları, surlar ve kalelerden sonra geliştiği düşünülen askeri savunma yapı tipi olarak tanımlanabilir. Şehirlerin ileri karakolu vazifesindeki tabyaların amacı düşmanı ileri savunma hattı oluşturarak engellemektir. Türkiye coğrafyasında tabyalar en yoğun olarak doğuda Erzurum ve Kars’ta, batıda Edirne ve Çanakkale’de inşa edilmiştir. Bunun sebebi doğuda Rus ve İran saldırılarına, batıda ise Yunan ve İngiliz saldırılarına karşı koymaktır. Ancak günümüze bu tabyaların hepsi ulaşamamıştır.

Mecidiye Tabyası
Osmanlı – Rus savaşlarında aktif olarak kullanılan Erzurum Mecidiye Tabyası (1855) önemli bir askerî savunma yapısıdır. Erzurum’un günümüze ulaşabilen en eski tabyası olması nedeniyle şehrin tarihî yapıları içinde ayrı bir öneme sahiptir. Konum olarak kentin doğu sınırında, şehir merkezini doğrudan gören Top Dağı’nda inşa edilmiş olan bu savunma yapısı yay planlı tabyaların tipik örneklerindedir.

Cumhuriyet döneminde Genel Kurmay Başkanlığı’na bağlı askerî birliklerin kullanımına tahsis edilmiş olan tabya, 2009 yılında Orman ve Su İşleri 13. Bölge Müdürlüğü’ne bağlı Nene Hatun Tarihî Milli Parkı alanına dahil edilmiş ancak yapıya herhangi bir işlev verilememiştir. Terk ve çevresel etkenlere bağlı olarak fiziksel bozulmaların tespit edildiği tarihî yapının yeniden işlevlendirilmesinin kent tarihi ve kültürüne katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Mecidiye Tabyası, Erzurum şehrinin doğusunda bulunan 2042 m. rakımlı Topdağı tepesinin kuzey ucunda şehri doğrudan gören bir alanda konumlandırılmıştır.

Tabya, Erzurum şehrini doğudaki Yanıkdere ile kuzeydeki Gürcü Boğazı’ndan gelebilecek düşman tehlikelerine karşı korumak amacıyla yapılmıştır [Çam, 1993].
Erzurum Mecidiye Tabyası, yay planlı tabyaların klasik örneklerindendir. Tabya; koğuşlar ve servis mekanlarından oluşan ana bina, büyük cephanelik, kanat cephanelikleri, kar kuyusu ve sarnıçtan meydana gelmiştir. Yapı, Top Dağına kuzey-güney doğrultusunda uzanır, doğu cephesi savunma amacıyla, tabii zemin kotunun altında inşa edilmiştir.

Cumhuriyet döneminde Askeri kullanıma tahsis edilmiş olan Mecidiye Tabyası 1977 yılında tescillenmiştir.
Venedik Tüzüğü’nün 5. Maddesine göre “Anıtların korunması her zaman onları herhangi bir yararlı toplumsal amaç için kullanmakla kolaylaşabilir.”. Zamanla özgün işlevini yitirmiş anıtsal yapıların farklı amaçlarla kullanılması, yapının kent hayatına katılmasını sağlamaktadır [Ahunbay, 2009].

Günümüzde Hazine Mülkiyeti’nde olan Erzurum Mecidiye Tabyası, Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA) koordinasyonunda 2012 yılında uygulamaya konulan İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı’nda tarih ve kültür mirası turizminin geliştirilmesi için oluşturulması planlanan Erzurum kültür ve tarih rotasında yer almaktadır. Mecidiye Tabyası’nın mimarî özellikleri ve özgün işlevi göz önüne alındığında “Harp Tarihi Müzesi” olarak yeniden işlevlendirilmesi önerilmektedir.

2014 yılında KUDAKA tarafından hazırlanan Erzurum’da Harp Tarihi Müzesinin Kurulmasına Yönelik Değerlendirme Raporu’na göre dünyanın birçok ülkesinde milletlerin yaşamış oldukları savaşların belgelerle, film ve fotoğrafların oluşturduğu koleksiyonlar tanıtıldığı savaş müzeleri bulunmaktadır. 100 yıldan uzun bir süre savaşlara ve işgallere tanık olan Erzurum, Rusların Anadolu içlerine ilerlemesini engelleyen bir kale olarak Türk harp tarihinde önemli bir yere sahiptir.


Erzurum hafızasında derin izler bırakan Osmanlı – Rus savaşları ve Rus işgalleri döneminin gelecek kuşaklara doğru biçimde aktarılması; bölgeye turist çekmesi ve mevcut turist sirkülasyonunu arttırması amacıyla 93 Harbi’nin en şiddetli çatışmalarının gerçekleştiği Nene Hatun Tarihi Milli Parkı sınırları içerisinde harp tarihi temalı bir müzenin kurulması, İDBTSEP ve 28 Kasım 2012 tarihinde yapılan “Nene Hatun Tarihi Milli Parkı Tabyalarının İşlevselleştirilmesi Ortak Akıl Çalıştayı” nda önemle vurgulanmıştır. Kent tarihinde, önemli bir döneme ait eserlerin korunması, toplanması, sergilenmesi ve gelecek nesillere aktarılmasında eğitici bir rol üstlenecek bu müze, aynı zamanda tarih ve kültür mirası rotası üzerinde yer alan önemli bir turizm ürünü işlevi görecektir.

Erzurum Harp Tarihi Müzesi
Osmanlı askerî mimarisi içeri - sinde önemli bir yeri bulunan Erzurum tabyalarının sahip oldukları tarihî, askerî, mimarî ve yapısal özellikleri ve önemi açısından hak ettikleri değerler ölçüsünde korunup, geleceğe aktarılması, ülkemiz tarihî ve kültürel varlıklarının koruma-değerlendirme çalışmaları içinde çok önemli bir yer tutmaktadır.

Tarihî yapıların birçoğunda görüldüğü gibi, savunma yapılarında da işlevini kaybetme ve terkedilme gibi sorunlar, yapıların yok olma sürecini hızlandırmaktadır. Bu yapılara, yapının yapıyı yoğun kullanıma maruz bırakmayacak, büyüklüğü ve tarihsel değerine uygun yeni işlevler verilmesi, savunma yapılarının sürdürülebilirliği bakımından uygun olacaktır.

Tabya yapılarının özellikle 21. yy.’da işlevsiz hale gelmesinden dolayı yapılardaki bozulmaların giderilmesi, bütünleme, restorasyon ve yeni fonksiyona yönelik müdahaleler yapılması gerekmektedir. Yapıların korunması çalışmalarında öncelikle doğru ve yeterli belgeleme çalışmalarının yapılması gerekmektedir.

Erzurum Mecidiye Tabyası, 19. yy.’da yapılmış özgün askerî savunma yapılarındandır ve tabya mimarisinin Erzurum’da inşa edilmiş ilk örneğidir. Özel - likle Rus saldırılarına karşı şehrin savunulmasında askerî dış karakol olarak kullanılmış - tır. Tabyanın ve inşa edildiği Top Dağı’nın, Erzurum şehir merkezinden açıkça görülme - si, yapının tarihsel değerinin yanında anıtsal değerini de ön plana çıkarmaktadır.

2019 yılında Gebze Teknik Üniversitesi’nde tarafımızdan hazırlanan “Erzurum Mecidiye Tabyası’nın Mimari Analizi Ve Yeniden Kullanımı Üzerine Bir Öneri: Erzurum Harp Tarihi Müzesi” isimli Yüksek Lisans Tezi kapsamında, KUDAKA tarafından oluşturulması planlanan Erzurum Tarih ve Kültür Rotası’nda bulunan Mecidiye Tabyası’nın yeniden işlevlendirme sürecine ışık tutması amacıyla, araştırma, belgeleme ve projelendirme çalışmaları yapılmıştır.

Mecidiye Tabyası’nın günümüzdeki durumu hakkında tespitler yapılmış; Tabya’nın malzeme ve bozulma ve dönem analizleri yapılmıştır. Restitüsyon verileri incelenmiş ve dönem özellikleri irdelenmiştir. Yapı hakkında ulaşılabilen bilgi, belge ve veriler incelenmiştir. Ana yapı ve yardımcı yapılardaki bozulmalar ve ya pılması önerilen müdahaleler belirlenmiştir.
Yeni işlev önerisi geliştirilirken, benzer işlevli yapılar incelenmiş, yeni işlevin yapının orijinal işlevine uyumu ile bölge halkının yerel faaliyetlere etkisinin ne olacağının değerlendirilmiştir.

Yeni işlev düşünülürken ana tabya yapısının Harp Tarihi Müzesi binası, Büyük Cephanelik yapısının konservasyon atölyesi, kanat cephaneliklerinin depo ve kar kuyusunun ise Harp Hatırası Satış Birimi olarak kullanılması önerilmiştir. Modern müzecilik anlayışıyla, teknolojik imkanlardan yararlanılarak, ışıklı, sesli ve görsel efekt ve simülasyonlarla desteklenmesi, ana yapı içinde harp filmleri gösterimleri düzenlenmesi düşünülmüş, tabyanın çevresinin de düzenlenmesi, avlusunda anma törenlerinin de yapılması önerilmiştir. Ayrıca tez çalışması kapsamında yeni işlev projesinde, ana tabya yapısı çatısı seyir terası olarak düzenlenmiştir.

2011 yılında 17. ICOMOS Genel Kurulu’nda da bildirildiği üzere, tarihî kentlerdeki anıtsal yapılara yeni işlev verilirken kültür mirasını kentsel yaşamın parçası olarak ele almak gerekmektedir. Osmanlı-Rus Savaşı’yla ilgili nesilden nesile aktarılan anı ve olayların, muharebelerde mücadeleye önder olmuş şahsiyetlerin hafızalarda yer etmesi ve her yıl anma törenlerinde Erzurum halkının tabyalara yürümesi, savaşın kültürel ve toplumsal bir olay haline geldiğini göstermektedir. Kentin harp tarihine bu denli sahip çıkması, Mecidiye Tabyası’nın yeni işlevinin de bölge halkı tarafından kolaylıkla özümseneceğini göstermektedir.

Serhat şehri Erzurum’un bir Harp Tarihi Müzesi’nin olması ve Mecidiye Tabyası’nın bu işlevle yaşatılması şehrin tarih turizmine büyük katkı sağlayacaktır.

KAYNAKLAR
Ahunbay Zeynep, (2009), “Tarihi
Çevre Koruma ve Restorasyon”,
Yem Yayın, İstanbul.
Alparslan KOTAN Erzurum Arşivi.
Çam Nusret, (1993), “Erzurum Tabyaları”, Kültür Bakanlığı Yayınları, No: 1457, Ankara.
Kotan, Elif Sibel, (2019), Erzurum
Mecidiye Tabyası’nın Mimari Analizi Ve Yeniden Kullanımı Üzerine
Bir Öneri: Erzurum Harp Tarihi
Müzesi, Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi, Gebze Teknik Üniversitesi, Mimarlık Anabilim Dalı.
KUDAKA, (2012), İnovasyona Dayalı Bölgesel Turizm Stratejisi ve Eylem Planı Raporu, Kuzey Anadolu
Kalkınma Ajansı.
Web 12, (2019), http://www.gazetealbayrak.com/erzurumun-havadan-cekilmis-birbirinden-guzel-fotograflari-251g-p4.htm,
(Erişim Tarihi: 16/05/2019).
Web 13, (2019), Google Earth , (Erişim Tarihi: 16/05/2019)